De vliegenzwam (Amanita muscaria) is de overbekende paddestoel met de rode of oranje hoed met witte stippen.
Hij groeit gewoonlijk onder berken en naaldbomen op donkere en beschutte plekjes in het bos en komt in Nederland ook voor op wat zanderige grond. Hij behoort tot de familie van de Amanita en binnen deze familie huizen de mooiste, maar ook de meest giftige paddestoelen die er bestaan. De vliegenzwam heeft echter ten onrechte de naam extreem giftig te zijn. Die giftigheid wisselt nogal en dat is uiteraard afhankelijk van de vindplaats en de natuurlijke omstandigheden van klimaat en bodem. Een intoxicatie doorde vliegenzwam heeft vrijwel nooit een dodelijke afloop.
DE overlevering stelt dat er vroeger stukjes van de hoed in een schotel melk werden gebruikt om op die manier de vliegen te vergiftigen. Vermoedelijk heeft de vliegenzwam hieraan zijn naam ontleend.
Maar heeft iemand er wel eens over nagedacht dat het woord ‘vliegen’ in de vliegenzwam niet alleen te maken kan hebben met de insecten, maar dat het mogelijk ook te maken kan hebben met ‘het vliegen’ , het trippen naar een andere werkelijkheid zoals de sjamanen dat soms doen?
De hallucinogene eigenschappen van de vliegenzwam zijn al sinds onheugelijke tijden bekend. De sjamanen van Siberië maakten gebruik van de vliegenzwam om in een trance te komen waardoor ze in ondermeer contact konden treden met de wereld van de geesten van hun voorouders. Volgens een niet geheel bewezen theorie was de vliegenzwam bij Ariërs in gebruik toen zij de Indusvallei binnenvielen en is hij identiek aan soma, een magische plant die in de Vedische boeken (de oude heilige boeken van de Hindoes) wordt bezongen. Ook met de vrucht van de boom van kennis van goed en kwaad, die volgens de bijbel in de tuin van Eden groeide, is wellicht de vliegenzwam, of een andere paddestoel met deze eigenschappen bedoeld. Bovendien wordt aangenomen dat de vliegenzwam door de Vikingen werd genuttigd om tijdens gevechten in de staat van razernij (‘berserker’) te geraken. Een illustere geschiedenis derhalve.
De effecten van de inname van vliegenzwam kunnen behoorlijk variëren. Als er een te hoog gehalte aan muscarine aanwezig is kun je misselijk worden, gaan zweten en je speekselklieren kunnen overuren gaan maken. Maar de meer gewenste effecten zoals euforie, verhoogde stemming, hallucinaties en een verbeterd uithoudingsvermogen, worden opgewekt door de muscimol. Soms is er de neiging om te gaan zingen en dansen.
Maar je moet wel weten dat deze zogenaamde psychedelische ervaring zowel hemel als hel kan zijn. Met de ene sessie kun je het ultieme geluk ervaren, terwijl je de volgende sessie door de vreselijkste angsten kan worden overvallen. En waarschijnlijk is het deze onvoorspelbaarheid geweest die deze paddestoel zoveel ontzag en mysterie heeft opgeleverd.
De vliegenzwam wordt gewoonlijk gegeten, maar soms proberen mensen ze te roken, hetgeen niet effectief is gebleken. De werkzame stoffen concentreren zich in de hoed, waarvan je de huid dient af te stropen. Je kunt hem ook koken, al zul je dan een behoorlijke hoeveelheid van die thee of ‘soep’ moeten drinken om de gewenste effecten te verkrijgen. Gedroogde paddestoelen verminderen snel in effectiviteit.
De belangrijkste werkzame stoffen, die in de vliegenzwam zitten, zijn muscimol, iboteenzuur, muscazone en (het giftige) muscarine. Muscimol wordt gezien als de belangrijkste psycho-actieve stof en een vliegenzwam bevat er gemiddeld 10 tot 15 milligram van. Iboteenzuur is ook werkzaam indien het oraal wordt ingenomen, maar de doses moet 5 tot 8 maal sterker zijn om hetzelfde effect als muscimol te krijgen. Alle andere stoffen zijn slechts in minieme hoeveelheden in de paddestoel aanwezig en hebben geen enkel effect op de mens.
De meest giftige stof, de muscarine verdwijnt uit de paddestoel wanneer deze wordt gedroogd. Hierdoor is het beslist aan te bevelen om de vliegenzwam te drogen voordat je hem gaat gebruiken. De vliegenzwam, die laat in het seizoen geplukt wordt bevat gemiddeld tien maal zoveel muscimol en iboteenzuur als eentje die in het voorjaar wordt geplukt.
De panteramaniet (amonita pantherina) bevat dezelfde werkzame bestanddelen als de vliegenzwam, maar dan in grotere hoeveelheden en is dus gevaarlijker in gebruik. Het wordt afgeraden om deze paddestoel te eten.